लठ्ठपणाची कारणे,लक्षणे,निदान आणि उपचार - डॉक्टरांचे मार्गदर्शक/ Obesity Causes, Symptoms ,Diagnosis & Treatment – Doctor’s Guide

लठ्ठपणा - कारणे, लक्षणे, निदान, उपचार/Obesity:causes,symptoms,Diagnosis,Treatment.

                 लठ्ठपणा आणि मेटाबॉलिक सिंड्रोम समजून घ्या!

लठ्ठपणा म्हणजे केवळ अतिरिक्त वजन वाढणे नसून तर ही एक जटिल वैद्यकीय परिस्थिती आहे ज्यामुळे शरीराच्या प्रत्येक अवयवावर विपरीत परिणाम पडतो. मेटाबोलिक सिंड्रोम हा एक आजार नसून विविध आजाराचा समूह  आहे जो लठ्ठपणा मुळे होतो. ज्यामुळे हृदयविकार, टाइप २ मधुमेह आणि इतर दीर्घकालीन आरोग्य समस्या वाढतात.

या लेखात  आपण लठ्ठपणाचे कारण,  मेटाबॉलिक सिंड्रोम म्हणजे काय ते कसे निर्माण होते, कॉम्प्लिकेशन, आणि उपचार याबद्दल आढावा घेणार आहोत.

सारणी :

• लठ्ठपणा म्हणजे काय?
• लठ्ठपणाची कारणे
• अ‍ॅडिपोकाइन्स आणि इन्फ्लॅमेशन यांची भूमिका
• मेटाबॉलिक सिंड्रोम म्हणजे काय?
• आरोग्यविषयक कॉम्प्लिकेशन्स 
• मानसिक आणि सामाजिक परिणाम
• निदान
• उपचार 
• प्रतिबंध आणि जनजागृती
• अंतिम विचार

लठ्ठपणा(स्थूलता) म्हणजे काय?/What is obesity?

लठ्ठपणा हे बॉडी मास इंडेक्स (BMI) वर आधारित असते:

• BMI 30–34.9: वर्ग 1 लठ्ठपणा
• BMI 35–39.9: वर्ग 2 लठ्ठपणा
• BMI ≥ 40: वर्ग 3 (तीव्र) लठ्ठपणा

BMI Calculator

कंबरेचा घेर /Waist Circumference

• पुरुष > 40 इंच पेक्षा जास्त
• महिला > 35 इंच पेक्षा जास्त

कंबरेचा घेर वाढणे म्हणजे पोटावर जमा झालेली चरबी वाढणे . कंबरेचा वाढलेला घेर हे हृदय विकार,मधुमेह टाईप 2 आणि इतर आजारांचा दिलेले निमंत्रण होय.

लठ्ठपणामुळे शरीरातील चरबी ही विशेषतः पोटाभोवती वाढते. ह्याला central obesity म्हणतात, जो हृदयविकार आणि मधुमेहाच्या सारख्या आजाराला कारणीभूत ठरतो.

लठ्ठपणाची कारणे/Causes of obesity

• उच्च-कॅलरी आहार (साखर, चरबीयुक्त, प्रोसेस्ड फूड)
• बैठी जीवनशैली
• मानसिक तणाव
• काही औषधी (स्टिरॉइड्स, अँटीडिप्रेसंट्स)
• ग्रंथीचे आजार (हायपोथायरॉईडीझम, कुशिंग सिंड्रोम)
• फॅमिली हिस्ट्री
• चुकीची जीवनशैली
• कमी झोप
• धूम्रपान / मद्यपान

लठ्ठपणा चे प्रमुख कारण म्हणजे कॅलरीज चे अधिक प्रमाणात सेवन आणि कमी प्रमाणात वापर ,ह्यामागे आणखी बरेच काही करणे आहेत ते पाहूया.

उच्च-कॅलरी आहार/high calories diet: साखर ,चरबीयुक्त खाद्यपदार्थ, प्रोसेस्ड फूड 

बैठी जीवनशैली/Sedentary lifestyle: कार्यालयीन काम, संगणकावर जास्त वेळ काम करणे

मानसिक तणाव/Mental stress :नैराश्य

काही औषधी/Certain medications : स्टिरॉइड, अँटी-डिप्रेसंट्स, अँटी-सायकोटिक्स ह्या औषधी भूक वाढते

ग्रंथीचे आजार/Endocrine diseases : हायपोथायरॉईडीझम, कुशिंग सिंड्रोम

याशिवाय फॅमिली हिस्ट्री, चुकीची जीवन शैली, कमी झोप आणि धूम्रपान / मद्यपान यासारखे घटक देखील लठ्ठपणाला कारणीभूत ठरतात.

अ‍ॅडिपोकाइन्स आणि इन्फ्लॅमेशन यांची भूमिका/The role of adipokines and inflammation

(अडीपोस टिश्यू हे चरबी साठवण्याचे काम करत नाही तर ग्रंथी म्हणून पण काम करते अडीपोस टिश्यू अ‍ॅडिपोकाइन्स  नावाचे प्रोटीन तयार करते जे रक्तामध्ये मिसळून विभिन्न कार्य करते उदा.भूक , चयापचय,शरीरात फॅट जमा करणे, ब्लड प्रेशर नियंत्रित करणे,रोगप्रतिकारक शक्ती नियंत्रित करणे. अ‍ॅडिपोकाइन्स ची उदाहरणे. Leptin,resistin,IL--6,TNF)

जसे-जसे चरबीचे प्रमाण वाढते, तसे adipose tissue विविध adipokines  तयार करते:

• Leptin: भूक नियंत्रित करते
• Resistin: इन्सुलिन रेसिस्टंट वाढवते
• IL-6, TNF-alpha: इन्फ्लॅमेशन करते

 परिणाम/ Result:

• इन्सुलिन रेसिस्टंट वाढवते
• रक्तदाब वाढते
• लिपिड मेटाबोलिझम विस्कळीत होतो
• इन्फ्लॅमेशन वाढवते , जी इतर आजारांना आमंत्रण देते

मेटाबॉलिक सिंड्रोम म्हणजे काय?/What is metabolic syndrome?

खालील ५ पैकी कमीतकमी ३ निकष पूर्ण केल्यास मेटाबॉलिक सिंड्रोमचे निदान होते:

1. उपाशीपोटी शुगर > 100 mg/dL
2. रक्तदाब > 130/85 mmHg
3. ट्रायग्लिसराइड्स > 150 mg/dL
4. HDL < 40 mg/dL (पुरुष), < 50 mg/dL (महिला)
5. कंबरेचा घेर वाढलेला

पुरुष > 40 इंच पेक्षा जास्त

महिला > 35 इंच पेक्षा जास्त

मेटाबॉलिक सिंड्रोममुळे चे निदान कराणे का महत्वाचे आहे?

मेटाबॉलिक सिंड्रोममुळे हृदयरोग, स्ट्रोक, टाइप २ मधुमेह, फॅटी लिव्हर आणि अकाली  मृत्यूचा धोका  वाढतो. त्यामुळे लवकर निदान करून योग्य उपचार करणे आवश्यक आहे.

मेटाबॉलिक सिंड्रोममुळे होणारे कॉम्प्लिकेशन्स/Complications caused by metabolic syndrome:

1. उच्च रक्तदाब (Hypertension)
2. एथेरोस्क्लेरोटिक हृदयरोग (ASCVD)
3. टाइप २ मधुमेह( Diabetic mellitus)
4. स्लीप अ‍ॅपनिया(Sleep apnea)
5. नॉन-अल्कोहोलिक फॅटी लिव्हर डिसीज (NAFLD)

1. उच्च रक्तदाब (Hypertension)

 अ‍ॅडिपोकाइन्स मूळे  RAAS    ( renin-angiotensin-aldosterone system) आणि sympathetic nervous system सक्रिय होते, ज्यामुळे रक्त वाहिन्यांचे आकुंचन होते आणि रक्तदाब वाढतो. वाढत्या रक्तदाबामुळे  हृदयावर ताण येतो आणि हृदयविकाराचा धोका वाढतो.

2. एथेरोस्क्लेरोटिक हृदयरोग (ASCVD)

वाढलेले VLDL , इन्सुलिन रेसिस्टेट व कमी झालेलं HDL च प्रमाण  ह्या सर्व कारणांनी अथेरोस्क्केरोटिक हार्ट डिसीस चा धोका वाढतो.
रक्तातील फॅट वाढल्यामुळे रक्तवाहिन्या ब्लॉक होतात परिणामी CAD(coronary artery disease), TIA(transiant ischemic attack), स्ट्रोक, PAD(peripheral artery disease) होण्याचा धोका वाढतो.

3. टाइप २ मधुमेह /Type diabetes

इन्सुलिन रेसिस्टन्समुळे ग्लुकोज पेशींमध्ये जात नाही परिणामी रक्तातील शुगर ची पातळी वाढते.

निदानासाठी:

• उपाशी पोटी ची शुगर लेवल ≥ 126 mg/dL
• जेवणाच्या 2 तास  नंतर ची शुगर लेवल ≥ 200 mg/dL
• A1c. ≥ 6.5%

4. स्लीप अपनिया व हायपोव्हेंटिलेशन सिंड्रोम/Sleep apnea & Hyperventilation syndrom

माने जवळ आणि छाती भोवती चरबी जमल्यामुळे श्वास घेण्यास अडथळा निर्माण होतो त्यामुळे

• झोपेत घोरणे
• लवकर थकवा येणे 
• झोपेत अडथळा निर्माण होणे
• अशा समस्या निर्माण होतात

5. नॉन-अल्कोहोलिक फॅटी लिव्हर डिसीज (NAFLD)

इन्सुलिन रेसिस्टन्समुळे फॅटी ऍसिड चा प्रवाह लिव्हर च्या दिशेने वाढतो आणि लिव्हर मधे फॅट जमा होऊन लिव्हर फेल्युर होते तसेच लिव्हर कॅन्सर चा धोका पण वाढतो.

मानसिक आणि सामाजिक परिणाम/Psychological and social consequences

लठ्ठपणा शारीरिक आणि मानसिक आरोग्यावर परिणाम करते जसे 

• नैराश्य 
• स्वत:बद्दल असमाधान
• सामाजिक अपमान
• नोकरीसाठी भेदभाव
• लैंगिक क्रियांमध्ये समस्या 

उपचार आणि व्यवस्थापन/Treatment and Management

1. जीवनशैलीतील बदल करणे/Lifestyle modifications:

ही फर्स्ट लाइन ट्रीटमेंट आहे ह्या मध्ये

• कॅलरी नियंत्रण करणे
• पोषण आहाराबद्दल सल्ला घेणे
• शारीरिक व्यायाम करणे (आठवड्यातून  किमान १५० मिनिटे)
• Behavioral  थेरपी
• झोप सुधारण
• धूम्रपान  व दारू बंदी

2. औषधोपचार (Pharmacotherapy) केव्हा सुरू करावा/When to start pharmacotheraphy

BMI ≥ 30 किंवा ≥ 27 + comorbidities असेल तर औषधे सुरू करावी :

Orlistat: रक्तातील चरबीचे शोषण कमी करते

दुष्परिणाम:संडास चिकट होणे,शरीरात व्हिटामिन ची कमतरता होणे

Phentermine/Topiramate:   भूक कमी करते

GLP-1 agonists (liraglutide, semaglutide): भूकेवर कंट्रोल करते ,इन्सुलिन चे प्रमाण वाढवते,पोट खाली करण्यास वेळ लावते.

Bupropion/Naltrexone:ही औषधी नैराश्य किंवा व्यसनाधीन असलेल्या व्यक्ती साठी उपयुक्त आहे.

3. बॅरिएट्रिक सर्जरी कधी करायची जेव्हा/When to have bariatric surgery:

• BMI ≥ 40 किंवा 
• BMI ≥ 35 + comorbidities (मधुमेह ,हृदयरोग)

प्रकार /Types:

1. Sleeve gastrectomy: पोटाचा आकार कमी करतात
2. Gastric banding: अन्नाचे शोषण कमी  करते
3. Roux-en-Y gastric bypass: intake + absorption दोन्ही कमी करते

सर्जरी प्रकारांचे फायदे, धोके आणि तुलना/Benefits, risks and comparison of surgery types:

स्लीव्ह गॅस्ट्रेक्टॉमी (Sleeve Gastrectomy):

या सर्जरीमध्ये पोटाचा 75-80% भाग शस्त्रक्रियेद्वारे काढून टाकला जातो, आणि उर्वरित पोटाचा भाग हा एका बारीक ट्यूबसारखे (स्लीव्हसारखे) आकारात रूपांतरित केला जातो.

ह्या सर्जरी मधे काढलेला भाग परत जोडता येत नाही.

वजन कमी कसे होते?/How is weight loss done?

अन्न साठवण्याची क्षमता कमी झाल्याने कमी जेवण केले तरी लगेच पोट भरते

ग्रेलींन (ghrelin) नावाचे नावाचे हार्मोन कमी तयार होते ज्याला हंगर हार्मोन देखील म्हणतात.ज्यामुळे भूक कमी लागते आणि कमी अन्नाचे सेवन होते.

जोखीम/ Complications 

• सर्जरी करताना चा धोका:रक्तस्त्राव ,इन्फेक्शन, भूल च्या औषधी चे रिॲक्शन 
• लिकेज् रिस्क:शिवलेल्या जागेतून लिकेज् होण्याचा धोका असतो.
• ऍसिड रिफ्लक्स:काही व्यक्ती मध्ये आम्लपित्त चा त्रास वाढू शकतो
• व्हिटामिन आणि मिनरल ची कमतरता:B12,iron,calcium

गॅस्ट्रिक बँडिंग /Gastric Banding:

या प्रक्रियेमध्ये सर्जन एक  (adjustable) सिलिकॉन बँड पोटाच्या वरच्या भागाला लावतो, ज्यामुळे पोट दोन भागांमध्ये विभागले जाते – एक लहान वरचा भाग व मोठा खालचा भाग.

या बँडमुळे पोटाच्या वरच्या भागाची साठवण क्षमता 20-30 मिली इतकी होते.

अन्न प्रथम या लहान भागामध्ये जमा होते आणि मग हळूहळू खालच्या भागात जाते.

वजन कमी कसे होते?/How is weight loss done?

• पोटाच्या लहान भागात अन्न प्रथम भरल्याने त्वरित पोट भरल्याची अनुभूती येते.
• अन्न अत्यंत हळू हळू खाली जाते त्यामुळे भूक लवकर भागते 
• व्यक्ती कमी प्रमाणात अन्न खातो त्यामुळे कॅलरी चे प्रमाण कमी होते

गॅस्ट्रिक बँडिंगचे फायदे/Benefits of gastric banding:

• Reversible व Adjustable – इच्छेनुसार बँड काढता  व घट्ट करता येतो.
• पचनक्रिया नैसर्गिकरित्या चालू असते कारण पचनसंस्थेतील कोणताही भाग काढला जात नाही.
• लहान शस्त्रक्रिया :रुग्ण लवकर बरे होतात
• धोका कमी – रक्तस्राव व लीकेज होण्याचा  धोका कमी असतो.

जोखमी व दुष्परिणाम (Risks and Complications)

• बँड स्लिप होणे 
• इन्फेक्शन 
• अन्न अडकणे, उलट्या होणे किंवा अन्न गिळायला त्रास होणे
• वेळोवेळी बँड ऍडजस्ट करण्यासाठी डॉक्टरकडे जावे लागते
• वजन कमी होण्याचा वेग इतर शस्त्रक्रियांपेक्षा कमी असतो

Roux-en-Y गॅस्ट्रिक बायपास (Roux-en-Y Gastric Bypass)

 ही सर्जरी 2  घटकांवर आधारित आहे 

(1) रेस्ट्रिक्शन 

(2) मालअबसॉर्प्शन म्हणजेच अन्नाचे प्रमाण आणि शोषण दोन्ही कमी केले जाते.

पोटाचा छोटा पाउच तयार करणे

पोटाचा वरचा लहान भाग (सुमारे 15-30 मि.ली.) कापून वेगळा केला जातो, जो मुख्यतः अन्न पचनासाठी साठी वापरला जातो.

लहान आतड्याची पुनर्रचना (Jejunal Bypass)

जेजुनम (jejunum) चा मधला भाग कापून वरच्या पोटाच्या पाउचला जोडला जातो.यामुळे अन्न थेट लहान आतड्याच्या मधल्या भागात जाते, आणि डुओडेनम व jejunum चा काही भाग वगळला जातो.

Y जंक्शन 

पचनरस (बाईल व पॅनक्रियाटिक जूस) येणारा भाग खाली जेजुनममध्ये  जोडला जातो, ज्यामुळे Y आकाराचा जंक्शन तयार होतो म्हणून याला Roux-en-Y म्हणतात.

वजन कमी कसे होते?How is weight loss done?

रेस्ट्रिक्शन 

पोटाच्या लहान भागात अन्नसाठा कमी होत असल्याने पोट लवकर भरते

मालअबसॉर्प्शन

अन्न डुओडेनम व proximal jejunum ला वगळून पुढच्या भागात जाते ,त्यामुळे कॅलरी व पोषण पदार्थ चे शोषण कमी होते.

कॉम्प्लिकेशन्स/Complications :

• सर्जिकल कॉम्प्लिकेशन्स – रक्तस्राव, लीकेज होणे 
• डंपिंग सिंड्रोम – अति गोड किंवा चरबीयुक्त अन्न खाल्यावर उलटी, मळमळ, घाम, चक्कर येणे
• अन्नशोषण विकार: लोह, B12, कॅल्शियम कमतरता
• आनाटॉमिकल अडथळे – स्ट्रिक्चर, हर्निया चा त्रास होणे
• आजन्म सप्लिमेंट्स घेण्याची आवश्यकता असते

निष्कर्ष /conclusion:

1. सर्वाधिक सुरक्षित सर्जरी  – Gastric Banding
2. लवकर वजन कमी करून मधुमेह आवाक्यात आणायचा असल्यास – Roux-en-Y Gastric Bypass
3. दोन गोष्टींचा समतोल हवा असेल तर – Sleeve Gastrectomy

आपल्या आरोग्याची स्थिती, BMI, आणि वैद्यकीय गरजा लक्षात घेऊन अंतिम निर्णय हा डॉक्टरांच्या मार्गदर्शनाखाली घ्यावा.लठ्ठपणा आणि मेटाबॉलिक सिंड्रोम एकमेकांशी निगडित आहे योग्य वेळी हस्तक्षेप केल्यास हे आजार आवाक्यात आणता येतात. जीवनशैली बदलवून ,औषधोपचार किंवा शस्त्रक्रिया ह्यांच्या द्वारे चांगले परिणाम साधता येतात. वैयक्तिक मार्गदर्शनासाठी तज्ञ डॉक्टरांचा सल्ला घेणे आवश्यक आहे.

"आजच लठ्ठपणावर मात करा – निरोगी जीवनासाठी पहिले पाऊल उचला!"