The More You Misuse, the Less They Work – Say No to Antibiotic Resistance!
अँटीबायोटिक्स म्हणजे काय?
परिचय
अँटीबायोटिक्स म्हणजे बॅक्टेरिया नामक सूक्ष्मजंतूंना मारणारी किंवा त्यांच्या वाढीला अटकाव करणारी औषधे. सर्दी, ताप, जंतुसंसर्ग, फोड, न्यूमोनिया यांसारख्या आजारांमध्ये अँटीबायोटिक्सचा उपयोग केला जातो. मात्र याचा गैरवापर गंभीर समस्यांना कारणीभूत ठरतो.
अँटीबायोटिक्सचा इतिहास
1928 मध्ये अलेक्झांडर फ्लेमिंग यांनी ‘पेनिसिलिन’ हे पहिले अँटीबायोटिक शोधले. यानंतर अनेक अँटीबायोटिक्स उपलब्ध झाली आणि अनेक जीवघेण्या आजारांवर उपचार शक्य झाला आणि लोकांचे जीव वाचवण्यात यश आले.
अँटीबायोटिक्सचे प्रकार
- बॅक्टेरियाला नष्ट करणारी (Bactericidal)
- बॅक्टेरियाची वाढ रोखणारी (Bacteriostatic)
- नॅरो-स्पेक्ट्रम (विशिष्ट बॅक्टेरिया च्या विरोधात काम करणारी )
- ब्रॉड-स्पेक्ट्रम (अनेक प्रकारच्या बॅक्टेरिया विरोधात काम करणारी)
अँटीबायोटिक्सचा उपयोग
बॅक्टेरियल संसर्गात – जसे की:
- टॉन्सिलायटिस
- न्यूमोनिया
- यूरिन इन्फेक्शन
- त्वचेसंबंधी संसर्ग
- सेप्सिस (रक्तातील संसर्ग)
- टायफॉइड
गैरसमज आणि सत्य
- गैरसमज: सर्दी झाली की अँटीबायोटिक घ्यावी.
- सत्य: सर्दी विषाणूमुळे होते; अँटीबायोटिक फक्त बॅक्टेरियावर काम करते.
- गैरसमज: अर्धा डोस घेतल्यास ठीक होतं.
- सत्य: पूर्ण डोस न घेतल्यास बॅक्टेरिया पुन्हा वाढतो.
दुष्परिणाम
- उलटी, अतिसार
- ऍलर्जी
- फंगल इन्फेक्शन
अँटीबायोटिक्स ही औषधे अनेक जीवघेण्या जंतुसंसर्गांवर प्रभावी ठरतात. परंतु गेल्या काही वर्षांत “अँटीबायोटिक रेझिस्टन्स” ही एक गंभीर समस्या म्हणून उदयास आली आहे. यामुळे सामान्य बॅक्टेरियालाही मारणं कठीण बनतंय, जे आरोग्यसेवेपुढील मोठं आव्हान आहे.
अँटीबायोटिक रेझिस्टन्स म्हणजे काय?
जेव्हा बॅक्टेरिया अँटीबायोटिक्सविरोधात स्वतःमध्ये बदल करतात आणि त्या औषधाने नष्ट होत नाहीत, तेव्हा त्याला अँटीबायोटिक रेझिस्टन्स म्हणतात. यामुळे पूर्वी उपयुक्त असलेली औषधे निष्क्रिय ठरतात. रेझिस्टन्स होण्याची कारणे
- डॉक्टरांच्या सल्ल्याशिवाय अँटीबायोटिक घेणे
- अर्धवट किंवा अपूर्ण कोर्स घेणे
- सर्दी, फ्लू यासारख्या व्हायरल आजारांमध्ये अँटीबायोटिक घेणे
- अन्नप्रक्रिया उद्योग, पोल्ट्री, पशुपालनात अँटीबायोटिक्सचा वापर
अँटीबायोटिक रेझिस्टन्सचे परिणाम
- सामान्य आजार बरे होण्यास जास्त वेळ लागतो
- रुग्णालयात ऍडमिट होण्याची गरज भासते
- उपचार खर्च वाढतो
- मृत्यूचा धोका वाढतो
अँटीबायोटिक रेझिस्टन्स कसे पसरते?
रेझिस्टंट बॅक्टेरिया व्यक्तींपासून व्यक्तीकडे, अन्न, पाणी, झाडं, प्राणी, आणि पर्यावरणाद्वारे पसरू शकतात. एकदा हे बॅक्टेरिया पसरले, की संसर्ग नियंत्रण खूप कठीण होते.
अँटिबायोटिक रेझिस्टन्स टाळण्यासाठी उपाय
- डॉक्टरांनी दिलेल्या सल्ल्यानुसार अँटीबायोटिक घ्या
- पूर्ण डोस आणि संपूर्ण कोर्स पूर्ण करा
- स्वतःहून किंवा इतरांच्या सल्ल्याने औषध घेऊ नका
- दुय्यम आजारांमध्ये अँटीबायोटिक्सची मागणी करू नका
- पशुपालन, शेतीत अँटीबायोटिक्सचा अति वापर टाळा
- स्वच्छता, हातधुणे आणि लसीकरणाला प्राधान्य द्या
आरोग्यसेवा कर्मचाऱ्यांसाठी सूचना
- रुग्णांना अँटीबायोटिक केव्हा आवश्यक आहे हे नीट समजावून सांगा
- संदिग्ध संसर्गात तपासण्या करूनच औषध ठरवा
- रुग्णांच्या गैरसमजांवर माहिती द्या
सरकार व आरोग्य संस्था काय करू शकतात?
- औषध विक्रीवर नियंत्रण
- जनजागृती मोहिमा
- अन्न व पशुवैद्यकीय क्षेत्रात अँटीबायोटिक्सचा अति वापर टाळणे
- संशोधन व नवीन औषधांचा विकास
अँटीबायोटिक्स: गैरसमज आणि तथ्य
अँटीबायोटिक्स म्हणजे बॅक्टेरिया विरोधी औषधे. मात्र सामान्य जनतेमध्ये अँटीबायोटिक्सबाबत अनेक गैरसमज आहेत जे त्यांच्या चुकीच्या वापरास कारणीभूत ठरतात.
गैरसमज 1: सर्दी, खोकला, ताप झाला की लगेच अँटीबायोटिक घ्यावी
तथ्य:
सर्दी, खोकला, ताप यामागे अनेक वेळा विषाणू (virus) कारणीभूत असतात. अँटीबायोटिक फक्त बॅक्टेरियल संसर्गांवर परिणाम करते, विषाणूंवर नाही. त्यामुळे या लक्षणांसाठी अँटीबायोटिक देणे चुकीचे असते.
गैरसमज 2: अर्धवट औषध घेतले तरी चालते
तथ्य:
अर्धवट डोस घेणं म्हणजे बॅक्टेरियाला पूर्ण नष्ट न करता त्यांना जास्त ताकदवान होण्याची संधी देणं. यामुळे ‘अँटीबायोटिक रेझिस्टन्स’ निर्माण होतो – म्हणजेच ते अँटीबायोटिक पुढे उपयोगी राहत नाहीत.
गैरसमज 3: अँटीबायोटिक म्हणजे "जोरदार औषध"
तथ्य:
अँटीबायोटिक हे केवळ बॅक्टेरिया नष्ट करतात. ते सर्व प्रकारच्या आजारांवर उपयोगी नसतात. “जोरदार औषध” असा गैरसमज त्यांचा चुकीचा वापर घडवतो.
गैरसमज 4: मित्रांनी दिलेली अँटीबायोटिक स्वतःहून घेणे योग्य आहे
तथ्य:
प्रत्येक रुग्णाचा संसर्ग वेगळा असतो. इतरांकरिता उपयोगी ठरलेली अँटीबायोटिक तुमच्यासाठी उपयुक्त असेलच असं नाही. डॉक्टरांच्या सल्ल्याशिवाय अँटीबायोटिक घेऊ नये.
गैरसमज 5: अँटीबायोटिक घेऊन लगेच आराम वाटेल
तथ्य:
अँटीबायोटिक परिणाम दाखवण्यास वेळ लागतो. काही वेळेस पूर्ण कोर्स झाल्यानंतरच लक्षणे कमी होतात. लवकर आराम वाटतो म्हणून औषध बंद करू नये.
गैरसमज 6: जास्त डोस घ्यावा म्हणजे लवकर बरे होईल
तथ्य:
डोसचे प्रमाण डॉक्टर ठरवतात. जास्त डोस घेतल्याने शरीरावर विपरीत परिणाम होऊ शकतो. त्यामुळे डॉक्टरांच्या सल्ल्याप्रमाणेच औषध घ्यावे.
गैरसमज 7: अँटीबायोटिक आणि अँटीव्हायरल औषधे सारखी असतात
तथ्य:
अँटीबायोटिक हे बॅक्टेरियावर तर अँटीव्हायरल औषधे विषाणूंवर परिणाम करतात. दोन्हींचा क्रियावैशिष्ट्य वेगळं आहे. त्यामुळे दोन्ही समान समजणे चुकीचे आहे.
गैरसमज 8: अँटीबायोटिक्स केवळ गंभीर आजारांसाठी असतात
तथ्य:
सर्व अँटीबायोटिक गंभीर नसतात. काही सौम्य बॅक्टेरियल संसर्गांवरही डॉक्टर अँटीबायोटिक देतात. मात्र गरज असल्यासच वापर होतो.
गैरसमज 9: अँटीबायोटिक घेतल्यावर दुष्परिणाम होत नाहीत
तथ्य:
अँटीबायोटिकमुळे जठराचा त्रास, अतिसार, उलटी, इतर औषधांशी प्रतिक्रिया असे दुष्परिणाम होऊ शकतात. त्यामुळे डॉक्टरांच्या सल्ल्यानेच वापर करावा.
गैरसमज 10: अँटीबायोटिकचा साठा करून ठेवावा
तथ्य:
साठवलेल्या औषधांचा स्वतःहून वापर चुकीचा ठरू शकतो. औषधांची मुदत संपलेली असते, किंवा त्या संसर्गासाठी ती उपयुक्त नसेल. डॉक्टरांच्या मार्गदर्शनानुसारच वापर करावा.
अँटीबायोटिक रेझिस्टन्स म्हणजे काय?
अँटीबायोटिक रेझिस्टन्स म्हणजे एखादा बॅक्टेरिया त्या अँटीबायोटिकच्या विरोधात प्रतिकार निर्माण करतो, म्हणजेच औषध काम करत नाही. हे चुकीच्या, अर्धवट, किंवा अनावश्यक वापरामुळे होते.
अँटीबायोटिक रेझिस्टन्स टाळण्यासाठी मार्गदर्शक तत्त्वे:
- डॉक्टरांनी दिलेला पूर्ण डोस आणि कालावधी पूर्ण करा.
- इतरांच्या सल्ल्याने औषध घेऊ नका.
- उगाच अँटीबायोटिकची मागणी करू नका.
- साफसफाई, लसीकरण आणि स्वच्छतेवर भर द्या.
- औषधे वेळेत आणि योग्य प्रमाणात घ्या.
निष्कर्ष:
अँटीबायोटिक्सचा वापर योग्य प्रकारे केला तर तो जीव वाचवणारा ठरतो, पण गैरसमजांवर आधारित वापर धोकादायक असतो. त्यामुळे डॉक्टरांचा सल्ला आणि वैज्ञानिक माहिती यावर विश्वास ठेवा. अँटीबायोटिकसंबंधी गैरसमज दूर करणे ही आपल्या सर्वांची जबाबदारी आहे.