व्हिटॅमिन डी ची कमतरता: कारणे,लक्षणे, उपचार,प्रतिबंध Vitamin D deficiency:cause,symptoms,treatment,prevention
विटामिन डी हे फक्त हाडांच्या मजबुतीसाठीच नव्हे तर व्हिटॅमिन डीच्या सेवनामुळे मुलांमधील रिकेट्स Rickets ,प्रौढांमध्ये मधुमेह आणि गर्भवतींमध्ये होणाऱ्या कॉम्प्लिकेशनचा धोका पण कमी करतो.
प्रस्तावना Introduction :
विटामिन डी हाडांच्या मजबुतीसाठीच नव्हे तर अनेक आजारांच्या प्रतिबंधासाठी महत्त्वाचे आहे. लहान मुलांमध्ये रिकेट्स, प्रौढांमध्ये श्वसन संक्रमण, गर्भवती महिलांमध्ये कॉम्प्लिकेशन्स आणि वृद्धांमध्ये मृत्यूचा धोका कमी करण्यासाठी व्हिटॅमिन डी हे अधिक उपयुक्त ठरत आहे. विटामिन डी हे रक्तातील कॅल्शियम आणि फॉस्फरस शोषून घेण्यास तसेच चयापचय साठी गरजेचे आहे. विटामिन डी हे चेतापेशी, स्नायू, रोगप्रतिकारक शक्ती यांची कार्यक्षमता वाढवण्यासाठी गरजेचे असते.
विटामिन डी कसे मिळेल/How to Get Vitamin-D :
- सूर्यप्रकाश
- अन्नातून
- सप्लीमेंट्स
विटामिन डी वरील पद्धतीने मिळवता येत असले तरी जगभरातील लोकांमध्ये विटामिन डी ची कमतरता ही सर्वसामान्यपणे पाहिली जाते.
विटामिन डी ची अतिरिक्त गरज कोणाला असते? /Who needs extra vitamin D?
Endocrine Society च्या माहिती अहवालानुसार खालील गटातील व्यक्तींना विटामिन डी ची लेवल चेक न करता रोज विशिष्ट प्रमाणात व्हिटॅमिन डी घ्यावे असे सांगितलेले आहे.
1. लहान मुले (वय गट 1 ते 18 वर्षे)
- रिकेट्स rickets व श्वसन संक्रमण टाळणे
- डोस: 1200 IU दररोज
2. गर्भवती महिलासाठी
- प्रिक्लेम्प्सिया, प्रीटर्म डिलिव्हरी व neonatal मृत्यु टाळणे
- डोस: 2500 IU दररोज
3. वय 75 वर्षांपेक्षा जास्त असल्यास
- मृत्यूचा धोका कमी करणे
- डोस: 900 IU दररोज
4. High-risk prediabetes लोकांसाठी
- मधुमेह होण्याचा धोका कमी करण्यासाठी
- डोस: 3500 IU दररोज
खालील गटातील लोकांना विटामिन डी ची अतिरिक्त गरज असते/The following groups of people need additional vitamin D :
- 50 वर्षांखालील प्रौढ
- सावळ्या त्वचेचे लोक(dark skinned people)
- जाड लोकांना(Obesity)
- आईच्या दुधावर असलेला बाळ (मुख्यता एक वर्षाखालील बाळ)
- गॅस्ट्रिक बायपास झालेले रुग्ण
- जे व्यक्ती क्रोन डिसीज, अल्सरेटिव्ह कोलाइटिस, सेलियाक डिसीज ने बाधित झालेले आहेत
वैद्यकीय संशोधनात हे सिद्ध झाले आहे की रोज घेतलेले मध्यम डोसचे व्हिटॅमिन डी (800--2500 iu) हे अधूनमधून घेतलेल्या मोठ्या डोसच्या तुलनेत अधिक सुरक्षित व उपयुक्त असते.
आहारातील स्रोत आणि सप्लिमेंट्स/Dietary sources and supplements :
व्हिटॅमिन डी युक्त अन्न पदार्थ / Vitamin D rich food
खालील घटके विटामिन डी मिळण्यासाठी उपयुक्त असतात:
सूर्यप्रकाश: विटामिन डी ची नैसर्गिकरित्या शरीरामध्ये निर्मिती होण्याकरता सूर्यप्रकाशातील UVB ही किरणे शरीरावर (हात, पाय, चेहरा )पडणे गरजेचे असते. सकाळी 10 ते दुपारी 3 वाजेपर्यंतचा सूर्यप्रकाश उपयुक्त असतो.सूर्यप्रकाश किती वेळ घ्यावा ?How long should you stay in the sun?
15 ते 30 मिनिटे आठवड्यातून 2 ते 3 वेळा
महत्त्वाची टीप/Important tip :
काचेमधून UVB किरणे येत नाहीत, त्यामुळे काचेमधून येणारा सूर्यप्रकाश अंगावर घेतल्यास विटामिन डी ची निर्मिती शरीरात होणार नाही.
खूप जास्त वेळ सूर्यप्रकाशात उभे राहणे टाळावे, कारण त्यामुळे त्वचेला हानी होऊन स्किन कॅन्सर होण्याचा धोका उद्भवतो.
1. प्रोसेस्ड फूड: पॅकेज्ड फूड्स, सोडा व तयार जेवणांमध्ये फॉस्फेट्सचे प्रमाण जास्त असणे, हे कॅल्शियमच्या चयापचयात अडथळा आणते.
2. अल्कोहोल: अल्कोहोल लिव्हर वर विपरीत परिणाम करते ज्यामुळे विटामिन डीचे एक्टिव व्हिटामिन डी मध्ये रूपांतरण कमी होते. त्यामुळे दारूच्या अती सेवनामुळे विटामिन डीच्या शोषणात अडथळा येऊ शकतो.
3. कॅफीनयुक्त पेये: कॉफी आणि चहा यांसारख्या पेयांमध्ये कॅफीन असते जे कॅल्शियमच्या शोषणात अडथळा आणते.
4. ऑक्सालेट्सयुक्त रिच फूड : पालक, बीट, चॉकलेट ,रताळी, आलू चिप्स,फ्रेंच फ्राईस मधे ऑक्सालेट्स असतात, जे कॅल्शियमशी बांधून त्याचे शोषण कमी करतात. यामुळे विटामिन डी कमी प्रमाणात शोषला जाते.
5. कमी-फॅट किंवा फॅट-फ्री आहार: विटामिन डी हे फॅट-सोल्युबल व्हिटॅमिन आहे, त्यामुळे त्याच्या शोषणासाठी आहारात थोडेसे फॅट गरजेचे. कमी-फॅट आहार घेतल्यास विटामिन डीचे शोषण कमी होते.
हे अन्नपदार्थांचे सेवन पूर्णपणे टाळण्याची गरज नाही, परंतु त्यांचे सेवन करताना काळजी घेणे आवश्यक असते. उदाहरणार्थ, विटामिन डी सप्लिमेंट्स घेताना किंवा सूर्यप्रकाशात वेळ घालवताना या अन्नपदार्थांचे सेवन कमी करणे उपयोगी ठरते. तसेच, आहारात निरोगी फॅट्सचा समावेश करून विटामिन डीचे शोषण वाढवता येईल.
फॉर्टिफाईड अन्न पदार्थ /Fortified foods :
दूध, तूप, दही, सिरीयल्स
सप्लिमेंट्स D3 ( प्राणीजन्य) किंवा D2 (वनस्पतीजन्य)/Supplements D3 (animal source) or D2 (plant source) :
विटामिन डी ची सुरक्षितता आणि दुष्परिणाम:
- विटामिन डी योग्य डोस मध्ये घेतल्यास पूर्णपणे सुरक्षित आहे
- उच्च डोस (उदा. 10,000 IU पेक्षा जास्त दररोज) मध्ये विटामिन डी घेतल्यास हायपरकॅल्सेमिया किंवा किडनीच्या समस्या निर्माण होऊ शकतात
व्हिटॅमन डी कमतरतेची लक्षणे/Symptoms of Vitamin D Deficiency
लहान बाळांमध्ये विटामिन डी कमतरतेची लक्षणे /Symptoms of Vitamin D deficiency in young children:
- लहान बाळांमध्ये विटामिन डी चे कमतरता असल्यास रिकेट्स ( हाडे मऊ होऊन कमकुवत होतात)नावाचा आजार होतो.
- स्नायू कमजोर पडणे
- हाडे दुखणे
- सांध्यांमध्ये विकृती येणे
प्रौढ व्यक्तींमध्ये विटामिन डी कमतरतेची लक्षणे /Symptoms of Vitamin D deficiency in adults
- कमजोरी येणे
- हाडे दुखणे
- स्नायू दुखणे ,कमजोर होणे आणि क्रॅम्प येणे
- मूड स्विंग होणे, डिप्रेशन
- ऑस्ट्रोफोरेसिस (हाडे ठिसूळ होणे)
कधीकधी विटामिन डी कमतरतेचे लक्षणे पण दिसून येत नाहीत.
व्हिटॅमिन डी कमतरतेची कारणे /Causes of Vitamin D deficiency:
व्हिटॅमिन डी कमतरतेची दोन मुख्य कारणे आहेत :
1. आहारात विटामिन डी ची कमतरता असणे किंवा पुरेसा सूर्यप्रकाश न घेणे
2. शरीरात विटामिन डी चे योग्य प्रमाणात शोषण न होणे
ह्या व्यतिरिक्त अन्य कारणे :
- वेटलॉस सर्जरी : यामध्ये पोटाचा आकार कमी केला जातो किंवा आतडे बायपास केल्या जातात अशा परिस्थितीत आतड्यांमधून विटामिन, मिनरल्स पुरेशा प्रमाणात शोषण केल्या जात नाही.
- काही औषधे : स्टेरॉईड, कोलेस्ट्रॉल कमी करण्याचे औषधे, वजन कमी करण्यासाठी वापरलेली औषधे (orlistat)
- काही वैद्यकीय परिस्थिती : वजन वाढणे, क्रोन डिसीज, सिस्टीक फायब्रोसिस, अल्सरेटिव्ह कोलायटिस, किडनी व लिव्हरचे आजार
निदान व तपासणी / Diagnosis and Investigations
रक्तातील विटामिन डी ची पातळी तपासण्या करता डॉक्टर तुम्हाला रक्त तपासणी करण्याचा सल्ला देतील.
25-हायड्रॉक्सीव्हिटामिन डी (25-hydroxy vitamin-D) म्हणजेच 25(OH)D म्हणूनही ओळखल्या जाते.
उपचार /Treatment :
विटामिन डी ची कमतरता भरून काढणे आणि विटामन डी चे पातळी समतोल ठेवणे हे अंतिम ध्येय असते.
जरी तुम्ही विटामिन डी युक्त अन्नपदार्थ खाण्याचा आणि पुरेसा सूर्यप्रकाश घेण्याचा विचार करत असले तरी डॉक्टर तुम्हाला विटामिन डी ची औषधे घेण्याचा सल्ला देतील
विटामिन डी दोन रूपांमध्ये येतात / Vitamin D comes in two forms:
- डी -2 (वनस्पतीजन्य)
- डी -3 (प्राणीजन्य)
विटामिन डी-3 हे विटामिन डी- D2 च्या तुलनेने चांगल्या प्रकारे शरीरात शोषून घेतल्या जाते.
प्रतिबंध / Prevention:
विटामिन डी ची कमतरता रोखण्याचा मुख्य मार्ग म्हणजे
- आहारातून पुरेशा प्रमाणात विटामिन डी घेणे
- पुरेसा सूर्यप्रकाश घेणे
व्हिटॅमिन डी युक्त पदार्थ / Vitamin D-rich foods :
- मासोळी
- अंड्याचा आतला भाग(yolk)
- कॉड लिव्हर ऑइल
- मशरूम
- लिव्हर
- डेअरी प्रोडक्ट्स
व्हिटॅमिन डी च्या कमतरतेमुळे होणारे कॉम्प्लिकेशन / Complications due to vitamin D deficiency
- कॅल्शियम कमी होणे
- फॉस्फरस कमी होणे
- रिकेट्स (बालवयात हाडे नरम होणे)
- ऑस्ट्रेओमलसिया (प्रौढ वयात हाडे ठिसूळ होणे)
व्हिटॅमिन डी toxicity / Vitamin D toxicity :
व्हिटॅमिन डी जास्त प्रमाणात घेतल्यास व्हिटॅमिन डी toxicity होऊ शकते
लक्षणे / Symptoms :
- तहान जास्त लागणे,लघवीला जास्त जाणे
- मळमळ वाटणे
- डोके दुखणे
- भूक न लागणे
- पोट साफ न होणे
- अशक्तपणा वाटणे
- चालताना संतुलन बिघडणे
- अस्पष्ट बोलणे
खालील पाच अन्नपदार्थ विटामिन डी चे शरीरात शोषण कमी करू शकते.
1. प्रोसेस्ड फूड: पॅकेज्ड फूड्स, सोडा व तयार जेवणांमध्ये फॉस्फेट्सचे प्रमाण जास्त असणे, हे कॅल्शियमच्या चयापचयात अडथळा आणते.
2. अल्कोहोल: अल्कोहोल लिव्हर वर विपरीत परिणाम करते ज्यामुळे विटामिन डीचे एक्टिव व्हिटामिन डी मध्ये रूपांतरण कमी होते. त्यामुळे दारूच्या अती सेवनामुळे विटामिन डीच्या शोषणात अडथळा येऊ शकतो.
3. कॅफीनयुक्त पेये: कॉफी आणि चहा यांसारख्या पेयांमध्ये कॅफीन असते जे कॅल्शियमच्या शोषणात अडथळा आणते.
4. ऑक्सालेट्सयुक्त रिच फूड : पालक, बीट, चॉकलेट ,रताळी, आलू चिप्स,फ्रेंच फ्राईस मधे ऑक्सालेट्स असतात, जे कॅल्शियमशी बांधून त्याचे शोषण कमी करतात. यामुळे विटामिन डी कमी प्रमाणात शोषला जाते.
5. कमी-फॅट किंवा फॅट-फ्री आहार: विटामिन डी हे फॅट-सोल्युबल व्हिटॅमिन आहे, त्यामुळे त्याच्या शोषणासाठी आहारात थोडेसे फॅट गरजेचे. कमी-फॅट आहार घेतल्यास विटामिन डीचे शोषण कमी होते.
हे अन्नपदार्थांचे सेवन पूर्णपणे टाळण्याची गरज नाही, परंतु त्यांचे सेवन करताना काळजी घेणे आवश्यक असते. उदाहरणार्थ, विटामिन डी सप्लिमेंट्स घेताना किंवा सूर्यप्रकाशात वेळ घालवताना या अन्नपदार्थांचे सेवन कमी करणे उपयोगी ठरते. तसेच, आहारात निरोगी फॅट्सचा समावेश करून विटामिन डीचे शोषण वाढवता येईल.
FAQs
प्र. 1: व्हिटॅमिन डी ची चाचणी न करता व्हिटॅमिन डी घेत येते का?
हो जर तुम्ही वरील गटात मोडत असल्यास
प्र. 2: कुठला व्हिटॅमिन डी फॉर्म योग्य आहे?
D3 हे D2 च्या तुलनेने अधिक प्रभावी आहे.
प्र. 3:व्हिटॅमिन डी ची कमतरता भरून काढण्यासाठी केवळ सूर्यप्रकाश पुरेसा होतो का?
नाही. आहार व जीवनशैलीनुसार व्हिटॅमिन डी सप्लिमेंटची गरज असू शकते.
प्र. 4:शाकाहारी लोकांमध्ये व्हिटामिन डी ची कमतरता असण्याचा धोका असतो का?
हो, कारण बहुतेक नैसर्गिक स्रोत प्राणीजण्य आहेत.
प्र. 5: व्हिटॅमिन डी कमतरतेचे निदान कसे केले जाते ?
रक्तातील 25-हायड्रॉक्सीव्हिटॅमिन डी [25 (OH)D] ची पातळी मोजून .
- कमतरता < 20 ng/
- अपुरी: 20–30 ng/ml
- पुरेसे: 30–50 ng/ml
- विषारी: >100 ng/ml
प्र.5: दररोज किती व्हिटामिन डी ची आवश्यकता असते?
- नवजात शिशु (0-12 महिने)--400 iu
- मुलें आणि प्रौढ व्यक्ती (1-75 वर्षे)--600 iu
- वृद्ध व्यक्ती (70+वर्षे)--800 iu
- गर्भवती/स्तनपान करणारी महिला. --600 iu