गर्भधारणा: निरोगी बाळासाठी आईची तयारी (Planning for Pregnancy)

               गर्भधारणेपूर्वीचे योग्य नियोजन — आरोग्यदायी मातृत्वाची सुरुवात

सारांश:

गर्भधारणेदरम्यान आईने स्वतःची काळजी कशी घ्यावी, संतुलित आहार, व्यायाम, मानसिक स्वास्थ्य आणि बाळाची तयारी कशी करावी याबद्दल सविस्तर माहिती दिलेली आहे.

गर्भधारणा पुर्वी डॉक्टर चा सल्ला घेणे गरजेचे आहे.डॉक्टर तुमच्या आरोग्याची तपासणी , फॅमिली हिस्ट्री आणि सध्या स्थिती मध्ये तुम्ही घेत असलेली औषधी ह्या गोष्टीचा अंदाज घेऊन तुम्हाला योग्य ते मार्गदर्शन करतील.ह्या दरम्यान डॉक्टर तुम्हाला काही रक्ताच्या तपासणी आणि लसीकरणाचा सल्ला देतील.

प्रस्तावना:

गर्भधारणा ही प्रत्येक स्त्री च्या जीवनातील एक अत्यंत महत्त्वाचा आणि भावनिक क्षण असतो. विशेषतः जेव्हा ती पहिली गर्भधारणा करते अथवा यापूर्वी गर्भधारणा करताना काही समस्या आलेल्या असतात, तेव्हा या प्रवासात आनंदाबरोबरच थोडीशी भीती आणि अनिश्चितता ही वाढत असते. याच दरम्यान आई आणि वडिल दोघेही होणाऱ्या बाळासाठी अनेक स्वप्नं रंगवत असतात.

गर्भधारणेच्या नऊ महिन्यांचा काळ हा फक्त शरीरातील बदलांचा नसून, तर तो मानसिक, भावनिक आणि सामाजिक दृष्ट्याही अतिशय महत्त्वाचा असतो. यासाठी योग्य माहिती, स्वतःची काळजी आणि एक सकारात्मक दृष्टीकोन ह्याची आवश्यकता असते.

गर्भधारणेची सुरुवात स्वतःच्या आरोग्याकडे लक्ष देऊन करायचे असते.

गर्भधारणेपूर्वी आणि गर्भधारणा समजल्यानंतर अति महत्त्वाचे पाऊल म्हणजे स्वतःच्या शरीराची, आहाराची आणि मानसिकतेची योग्य ती काळजी घेणे. निरोगी बाळासाठी आईचे आरोग्य मजबूत असणे आवश्यक गरजेचे असते.

गर्भधारणेदरम्यान घ्यावयाची काळजी:

संतुलित आहार आणि पोषण:

• गर्भधारणेदरम्यान संतुलित आहार खूप महत्त्वाचा असतो. गर्भातील बाळाच्या विकासासाठी योग्य प्रमाणात प्रोटीन ,कार्बोहाइड्रेट ,फॅट , विटामिन्स आणि खनिजे (Ca,Mg,Iron..)आवश्यक असतात.
• फॉलिक असिड, आयर्न, कॅल्शियम आणि ओमेगा-३ फॅटी ऍसिड यासारखे पोषक घटक बाळाच्या मेंदू आणि मज्जासंस्थेच्या विकासासाठी अत्यंत आवश्यक असतात.
• अति प्रमाणात व्हिटॅमिन्स: कुठल्याही जीवनसत्त्व चे मुख्यतः A,D,E,K अतिप्रमाणात सेवन करणे बाळासाठी हानिकारक ठरू शकते.
• भरपूर फळे, भाज्या, संपूर्ण धान्य, दूध आणि दुधाचे पदार्थ यांचा आहारात समावेश करावा.

• भरपूर पाणी प्या.दररोज किमान ८-१० ग्लास पाणी प्यावे. यामुळे थकवा, डिहायड्रेशन आणि युरीनरी इन्फेक्शनसारख्या समस्या टाळता येतात.

व्यायाम आणि शारीरिक हालचाल:

• गर्भधारणे दरम्यान नियमित आणि सौम्य व्यायाम केल्यास शरीर अधिक लवचिक राहते, त्यामुळे प्रसूती सोपी होते आणि मानसिक स्वास्थ्यही सुधारते.
• आठवड्यातून किमान 150 तास एरोबिक व्यायाम करणे पुरेसे आहे.
•  चालणे, योगा करणे, सौम्य व्यायाम हे उपयुक्त ठरू शकतात.
•  कोणत्याही व्यायामाची सुरुवात करण्याआधी तुमच्या डॉक्टरांचा सल्ला घ्या.
• अति थकवणारे किंवा जास्त उड्या घेणारे व्यायाम टाळावेत.

विश्रांती आणि झोप:

• गर्भवती महिलांना शरीरात हार्मोनल बदलावामुळे थकवा जास्त जाणवतो. त्यासाठी पुरेशी झोप आणि विश्रांती अतिशय गरजेची असते.दररोज किमान ८-१० तास झोप घेण्याचा प्रयत्न करावा.
•  दिवसात मधल्या वेळेस वामकुक्षी (nap) घेणेही फायदेशीर ठरते.
•  झोपताना डाव्या बाजूवर झोपावे जेणेकरून गर्भास पुरेसा   रक्तपुरवठा होण्यास मदत होईल.

टाळावयाच्या गोष्टी:

• धूम्रपान आणि मद्यपान: गर्भधारणेदरम्यान धूम्रपान आणि मद्यपान हे बाळासाठी खूप घातक ठरू शकते.
• सिगारेटमधील निकोटीन हे बाळाच्या विकासात अडथळा आणते आणि जन्माचे वजन कमी करू शकते.
• अल्कोहोलचा वापर गर्भातील अल्कोहोल सिंड्रोमचा धोका वाढवतो.गांजा, कोकेन बाळाच्या मेंदूवर दुष्परिणाम करतात.
• गर्भवती महिलांनी धूम्रपान करणाऱ्या व्यक्तीं पासून दूर राहावे.

आजूबाजूचे वातावरण:

गर्भधारणेदरम्यान महिला ज्या वातावरणात राहतात ते अत्यंत स्वच्छ असावे.नवीन रंगकाम किंवा नवीन फर्निचर असल्यास खोलीत हवा खेळती राहील याची काळजी घ्यावी.स्वयंपाक करताना किंवा कामाच्या ठिकाणी विषारी रसायनांचा संपर्क टाळावा.

मासे, कॅफिन युक्त पदार्थ आणि सुरक्षित अन्न:

•  मासे( कोळंबी, सॅल्मन, हलके ट्यूना )मध्ये भरपूर प्रमाणात प्रोटीन आणि ओमेगा 3 फॅटी ऍसिड असते, परंतु शार्क, स्वॉर्डफिश खाणे टाळावेत ह्या माशांमध्ये पारा ( मर्क्युरी )चे प्रमाण खूप जास्त असते.
•  कच्चे किंवा अर्धशिजलेले अन्न, न उकडलेले दूध आणि चीज टाळा.
•  कॅफिनचे प्रमाण २०० मिलीग्रामपेक्षा (सुमारे १-२ कप कॉफी) जास्त नसावे.

वजन नियंत्रित करणे:

गर्भधारणा दरम्यान जास्त वजन असल्यास:--

• हाय ब्लड प्रेशर
• मधुमेह
• गर्भपात आणि 
• सी सेक्शन

 या सारख्या समस्या वाढू शकतात.गर्भवती होण्या अगोदर वजन कमी करणे आवश्यक असते परंतु गर्भधारणा नंतर वजन कमी करणे ही चांगली कल्पना नाही.

मानसिक स्वास्थ्य आणि भावनिक समतोल:

• गर्भधारणे दरम्यान हार्मोनल बदलांमुळे स्त्रियां मध्ये अनेक भावनिक चढउतार येतात. यावेळी सकारात्मकता आणि मानसिक समतोल राखणे खूप महत्त्वाचे आहे.
•  ध्यान, योगा, श्वसनाचे व्यायाम यांचा वापर करा.
•  तुमच्या मनातील गोष्टी जोडीदार , नातेवाईक किंवा मित्र मैत्रिणीं ह्यांच्या सोबत शेअर करा.
• कोणत्याही प्रकारचा ताण, चिंता किंवा उदासी जाणवत असल्यास डॉक्टरांचा सल्ला घ्या.

प्रेग्नेंसी टेस्ट(Pregnancy kit test):

प्रेग्नन्सी किट टेस्ट ही लघवीतील hCG हार्मोन तपासून रिपोर्ट देतात.ही तपासणी दिवसाला कधी पण करता येते परंतु सकाळची लघवी घेऊन तपासणी केल्यास रिपोर्ट जास्त अचूक येतो.पहिली मासिक पाळी चुकल्यास काही दिवसानंतर( 5 - 6 दिवस)तपासणी करावी.

लसीकरण:

गर्भधारणा पुर्वी आणि गर्भधारणा दरम्यान चे लसीकरण: लसीकरण हे आई आणि बाळाला होणाऱ्या गंभीर आजारापासून बचाव करते.

 गर्भधारणे पूर्वी:

Rubella (गोवर): हा आजार गर्भधारणे दरम्यान झाल्यास खूप धोकादायक असू शकतो. MMR ही लस घेतलेली नसल्यास ही लस घेणे आवश्यक असते. ही लस घेतल्यानंतर एक महिन्यानंतरच प्रेग्नेंसी प्लॅन करायची असते.

 गर्भधारणे दरम्यान:

• (Tdap/DTaP): जन्मानंतर बाळाचे संरक्षण करण्यासाठी प्रत्येक गर्भधारणेच्या 27-36 आठवड्यांमध्ये Tdap ही लस दिल्या जाते.
• घटसर्प (diptheria): हा घशाचा गंभीर स्वरूपाचा जीवघेणा आजार असून ह्या आजारामध्ये श्वास घेण्यास त्रास होतो हृदय आणि चेतापेशी छतीग्रस्त होतात.
• धनुर्वात (tetanus): या आजारामध्ये शरीराच्या मास पेशी ताट होऊन जातात. हा आजार जीवघेणा आहे.
• डांग्या खोकला (pertussis): मोठ्या व्यक्तींमध्ये तीव्र खोकला आणि उलट्या असे लक्षणे दिसून येतात. नवजात शिशु मध्ये हा आजार जीवघेणा असू शकतो , ह्या आजारामध्ये बाळाला श्वास घेण्यास त्रास होतो ,मेंदूला गंभीर स्वरूपाची इजा होते तसेच मृत्यू पण होऊ शकतो.

गर्भधारणे दरम्यान करायच्या तपासण्या:

गर्भधारणे दरम्यान आईच्या व बाळाच्या आरोग्याची तपासणी करण्याकरिता विविध चाचण्या केल्या जातात.

• सोनोग्राफी (USG): गर्भाची वाढ ,बाळाच्या अवयवाचा विकास, बाळाची गर्भातील पोझिशन तपासण्याकरिता ही तपासणी केली जाते .
• न्यूचल ट्रान्सल्युसेन्सी स्कॅन(Nuchal Translucency Scan): ही तपासणी गर्भधारणेच्या 11 ते 12 व्या आठवड्यामध्ये केल्या जाते. ही तपासणी जेनेटिक आजार चे निदान करण्यासाठी केली जाते. उदा.trisomy 13,18,21. तपासणी सोबतच काही रक्ताच्या तपासणी आपण केल्या जातात. उदा.PAPP--A,beta HCG.
• बायो फिजिकल प्रोफाइल (biophysical profile): गर्भा ची हालचाल, गर्भाचा श्वासोच्छ्वास , गर्भजल चे प्रमाण तपासण्याकरिता नॉन स्ट्रेस टेस्ट आणि सोनोग्राफी एकत्रित केल्या जाते.
• जेनेटिक टेस्ट (genetic test): होणाऱ्या आईचे वय 35 पेक्षा जास्त असल्यास अथवा कुटुंबामध्ये जेनेटिक आजाराची हिस्टरी असल्यास ही तपासणी केल्या जाते. अमिनो सेंटेसिस (aminocentesis),कोरिओनिक व्हिलस सॅम्पलिंग(chorionic villus sampling) ह्या तपासण्या करण्याचा सल्ला पण डॉक्टर देऊ शकतात.
• ग्लूकोज स्क्रीनिंग(glucose screening): गर्भावस्थेतील मधुमेह तपासण्याकरिता २४-२८ आठवड्यांदरम्यान ही तपासणी केल्या जाते.
• एचआयव्ही चाचणी( HIV test): गर्भधारणेदरम्यान आणि प्रसूतीनंतर आई-ते-मुलाला संक्रमणाचा धोका कमी करण्यासाठी गर्भधारणेच्या सुरुवातीलाच ही तपासणी केल्या जाते.

 ANC प्रोफाइलमध्ये सामान्यतः समाविष्ट असलेल्या चाचण्या:

•    CBC
•    Hemoglobin
•    Blood group
•    VDRL
•    HBsAg
•    Thyroid test
•    Kidney function test
•    Liver function test
•    Double marker

     ह्या काही तपासण्यांचा समावेश असतो.

बाळाच्या आगमनाची तयारी:

गर्भधारणेचा काळ केवळ शरीर आणि बाळाच्या विकासापुरते मर्यादित नसून ते पालकत्वासाठी तयार होण्याचाही काळ असतो.

बाळासाठी नर्सरीची तयारी:

सुरक्षित फर्निचर, योग्य प्रकाश आणि खेळती हवा याची काळजी घ्या.उग्र सुगंधी उत्पादने, प्लास्टिक किंवा रंगाचे रसायन टाळा.

हॉस्पिटल बॅग तयार करा:

महत्त्वाची कागदपत्रे:

• हॉस्पिटलची फाईल
• इन्शुरन्स कार्ड
• डॉक्टरांचे सर्व  प्रिस्क्रिप्शन आणि पेशंटचे रिपोर्ट्स

कपडे :

• २–३ सैल नाईटगाऊन ( समोरून उघडता येणारे – स्तनपानासाठी)
• २–३ नर्सिंग ब्रा
• आई साठी अंडरवेअर (डिस्पोजेबल किंवा कॉटन)
• आरामदायक चप्पल 
• शॉल अथवा स्वेटर
• केस अडकवण्यासाठी क्लिप्स / रबर बँड
• टॉवेल/हातरुमाल 
• मॅटर्निटी पॅड्स (जास्त शोषण क्षमता असलेले)

बाळासाठी आवश्यक वस्तू :

• ४–५ कॉटनचे कपडे
• ३–४ जोड हातात आणि पायात घालण्याचे मोजे
• नरम कॉटनची टोपी
• २–३  ब्लँकेट
•  डायपर्स
•  वाइप्स (सुगंध नसलेले)
• बाळाचा टॉवेल
• साबण 
• प्लॅस्टिक शीट 

इतर वस्तू:

•  टूथपेस्ट आणि टूथब्रश 
• फेसवॉश, साबण, शॅम्पू
• कंगवा / कपडे धुण्याचा ब्रश
• लिप बाम, लीप केअर, मॉइश्चरायझर
• सॅनिटायझर आणि टिश्यू पेपर

बाळंतपण आणि स्तनपानासाठी तयारी:

स्तनपानाबाबत माहिती मिळवा आणि योग्य स्तनपान सल्लागारांचा सल्ला घ्या.

निष्कर्ष:

बाळासाठी योग्य सुरुवात तुमच्या हाती असते.गर्भधारणा ही फक्त नव्या जीवाचा जन्म नसून ती एका नवीन कौटुंबिक प्रवासाची सुरुवात असते. आईने घेतलेली काळजी, योग्य आहार, नियमित विश्रांती आणि सकारात्मक विचारसरणी आणि मानसिकता हे बाळाच्या मूलभूत विकासासाठी आवश्यक गोष्टी आहेत.

वेळेवर डॉक्टर चा सल्ला घेणे, स्वतःकडे आरोग्य कडे लक्ष देणे आणि भावनिक समतोल राखणे – हे सर्व मिळूनच निरोगी बाळाला जन्म देऊ शकते.