Vaccination during pregnancy guidance
अनुक्रमणिका TOC
- प्रस्तावना
- गर्भावस्थेत लस घेणे का गरजेचे आहे?
- लस घेतल्यावर बाळाचे संरक्षण कसे होते?
- कोणती लस कधी घ्यावी?
- टीडॅप लस
- धनुर्वात
- घटसर्प
- इन्फ्लुएंझा
- पर्टुसिस (टीडॅप) आणि फ्लू लस एकाच वेळेस घेता येते का?
- कोणत्या लसी टाळाव्यात?
- भारतातील लसीकरण धोरण
- निष्कर्ष
- वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न
प्रस्तावना
गर्भधारणेदरम्यान स्त्रियांच्या शरीरात आणि रोगप्रतिकारक शक्ती मध्ये बदल होत असतो. अशा कारणाने गर्भवती स्त्री ला संसर्ग होण्याचा धोका अधिक असतो परिणामी आई व बाळाला संसर्ग होण्याच्या धोका वाढतो. तसेच नवजात बाळांची रोगप्रतिकारक शक्ती अजून पूर्ण विकसित झालेली नसते, त्यामुळे संसर्गाचा धोका अधिक असतो.
गर्भवती स्त्री ने लसीकरण केल्यास तिच्या शरीरात तयार झालेली अँटीबॉडीस बाळाला गर्भारपणात आणि जन्मानंतर सुरुवातीच्या काही काळ बाळाचे लसीकरण होईपर्यंत संसर्ग पासून बचाव करते.
गर्भावस्थेत लस घेणे का गरजेचे आहे?
जगभरात दरवर्षी लाखो नवजात बाळं संसर्गजन्य आजारामुळे मृत्युमुखी पडत असतात. 2015 मध्ये सुमारे 6 लाखांहून अधिक नवजात बालमृत्यू झाला UNICEF च्या माहितीनुसार.
गर्भवती स्त्रीने लस घेतल्यास:
- गर्भवती स्त्री ला संसर्ग आजारापासून संरक्षण मिळते
- बाळ गर्भात असतानाही सुरक्षित राहतं
- जन्मानंतर बाळाचे लसीकरण होईपर्यंत त्याला सुरक्षितता प्रदान करते
लस घेतल्यावर बाळाचे संरक्षण कसे होते?
गर्भावस्थेतील लसीकरण बाळाला खालील मार्गांनी संरक्षण देते:
1. आईचे संरक्षण
आई आजारी न पडल्यामुळे बाळही सुरक्षित राहतं.
2. गर्भनालीद्वारे संरक्षण
IgG अँटीबॉडीस गर्भ नाळेतून बाळापर्यंत पोहोचतात.
3. दूधामधून संरक्षण
आईच्या दूधात IgA अँटीबॉडीस असतात जे बाळाच्या आतड्यांना संसर्गापासून बचाव करते.
4. हर्ड इम्युनिटी
आईसह इतर कुटुंबीयांचे लसीकरण झाल्यास आजाराचा प्रसार थांबतो.
कोणती लस कधी घ्यावी?
गरोदरपणात काही ठराविक लसीच देणे गरजेचे असते त्यामुळे डॉक्टर च्या सल्ल्यानुसार लसीकरण करून घ्यावे. गरोदरपणात सुरक्षित लसी खालील प्रमाणे आहेत:
- टीडॅप
- टी टी
- इन्फ्लुएंझा
ह्या लसी गर्भधारणेच्या २३ ते ३२ आठवड्यांदरम्यान घेतल्यास आईच्या शरीरात तयार झालेल्या अँटीबॉडीस बाळापर्यंत पोहोचतात.
३४ आठवड्यांनंतर लस घेतल्यास बाळापर्यंत अँटीबॉडीस पोहोचायला वेळ मिळत नाही त्यामुळे बाळाला पुरेसे संरक्षण मिळत नाही.
टीडॅप लस
- टीडॅप ही त्रिगुणी लस आहे. नवजात बाळाला डांग्या खोकल्याचा संसर्ग हा आई पासूनच होतो. टीडॅप लसीकरणामुळे तयार झालेली अँटीबॉडीस नवजात बाळाला सुरुवातीचे 6 आठवडे पर्यंत संरक्षण देते.
लस कधी द्यायची: 16-32 आठवडे दरम्यान
कुठल्या आजारांविरुद्ध संरक्षण देते:
- धनुर्वात (neonatal tetanus)
- घटसर्प (diphtheria)
- डांग्या खोकला
लस कुठे देतात: दंडावर इंट्रा मस्क्युलर इंजेक्शन मधून
साईड इफेक्ट:
- लसीकरणाच्या जागी सौम्य वेदना
- लसीकरण दिलेल्या जागी सुज व लालसर पणा येणे
- ताप येणे अधून मधून तीव्र वेदना होणे
- डोकेदुखी, मळमळ, उलट्या होणे, थकवा जाणवणे, सांधे दुखणे
धनुर्वात (Neonatal Tetanus)
कारण:
नाळ कापताना स्वच्छता न बाळगल्यामुळे जखमेतून टिटॅनसचे जंतू शरीरात जाऊन हा आजार होतो.
लक्षणे:
- बाळ दूध पित नाही
- शरीर ताठ होते
- जबडा घट्ट बंद होतो
- शरीराला आकडी येते
प्रतिबंध:
- TT लसीकरण
- डिलिव्हरी करताना स्वच्छता
- नाळ कापताना स्वच्छता बाळगणे
WHOच्या माहिती नुसार गर्भधारणे दरम्यान TT चे दोन डोस घेतल्यास नवजात बाळाला धनुर्वात पासून 100% संरक्षण मिळते.
घटसर्प (Diphtheria)
लक्षणे:
- घशात पांढरा-करडा पडदा तयार होणे
- श्वास घेण्यात अडथळा
- ताप, खोकला व गिळताना त्रास
- गळ्यात सूज
संरक्षण:
गरोदरपणात आईने घेतलेल्या टीडॅप लसीमुळे तयार झालेले अँटीबॉडीज प्लासेंटामार्फत बाळापर्यंत पोहोचतात.
इन्फ्लुएंझा (Flu)
लक्षणे: सर्दी, खोकला, ताप, डोकेदुखी, थकवा, घसा दुखणे
धोका:
- प्रीमॅच्युअर डिलिव्हरी
- कमी वजनाचे बाळ
- बाळ गर्भातच दगावण्याचा धोका वाढतो
डोस: एकच डोस
मार्ग: दंडावर इंट्रा मस्क्युलर इंजेक्शन
कधी द्यावी: गर्भावस्थेच्या दुसऱ्या किंवा तिसऱ्या टप्प्यात
संरक्षण: बाळाला साधारणतः 6 महिन्यांपर्यंत
साईड इफेक्ट:
- इंजेक्शन दिलेल्या जागी सूज, लाली
- सौम्य ताप
- अंगदुखी, डोकेदुखी
कोणत्या लसी टाळाव्यात?
- HPV
- MMR
- Varicella
- Yellow fever
- Typhoid
- JE
भारतातील लसीकरण चे धोरण
- भारतात टीडॅप लस (टिटॅनस, डांग्या खोकला, घटसर्प) एकत्र दिल्या जातात
- BCG व पोलिओ लसी बाळाच्या जन्मानंतर लगेच दिल्या जातात
निष्कर्ष
निरोगी गर्भधारणेसाठी लसीकरण अत्यंत महत्त्वाचे आहे. ते आई आणि बाळ दोघांनाही जन्मपूर्व व जन्मानंतर संसर्गांपासून वाचवते. शंका असल्यास स्त्रीरोग तज्ञांचा सल्ला घ्या.
वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (FAQ)
प्रश्न: लसीकरणासाठी डॉक्टरांचा सल्ला का महत्त्वाचा?
उत्तर: प्रत्येक गर्भवतीची प्रकृती, आरोग्य इतिहास वेगळा असतो. योग्य लस, वेळ आणि मात्रा डॉक्टरच ठरवू शकतात.
प्रश्न: लसीकरणानंतर विश्रांती आवश्यक आहे का?
उत्तर: हो, थोडावेळ विश्रांती घेतल्यास हरकत नाही. नियमित कामात अडथळा येत नाही.
प्रश्न: लसीकरण न केल्यास काय धोके होऊ शकतात?
उत्तर: नवजात बाळाला धनुर्वात, डिफ्थेरिया, डांग्या खोकल्याचा धोका वाढतो.
प्रश्न: COVID-19 लस सुरक्षित आहे का?
उत्तर: हो. WHO आणि ICMR नुसार ही लस गर्भवती व स्तनपान करणाऱ्या महिलांसाठी सुरक्षित आहे.